Veilig werken op het laboratorium: voorkom calamiteiten met deze 4 inzichten

Pipetteer niet met je mond en steek je neus niet rechtstreeks in een reageerbuis. Draag beschermende kleding, doe je haren vast en eet en drink niet op het lab. Deze regels worden er al vanaf je eerste scheikundeles ingeprent. Toch kan het in de laboratoriumpraktijk nog steeds misgaan …

Wat zijn de risico’s op het laboratorium?

Het laboratorium is bij uitstek dé plek waar veel met chemicaliën wordt gewerkt. Dit kunnen ongevaarlijke stoffen zijn, maar ook chemicaliën die serieuze risico’s voor je gezondheid of veiligheid vormen. Lees natuurlijk altijd het etiket goed door, zo blijf je op de hoogte van de gevaren.

Zichtbare risico’s op het laboratorium

Sommige risico’s zijn direct en snap je dus ook direct, zoals:

• brand
• ontploffing
• irritatie
• verstikking

Onzichtbare risico’s op het laboratorium

Andere risico’s zijn ‘onzichtbaar’, omdat de gezondheidsproblemen pas op de lange termijn optreden, zoals bij mutagene stoffen. Een sluipmoordenaar, omdat de stoffen zich langzaam ophopen in je lichaam: het cumulatieve effect.

Dagelijkse routine kan juist een risico zijn

Je zou van iedere laboratoriummedewerker mogen verwachten dat hij of zij over voldoende kennis, kunde en ervaring beschikt om veilig te werken op het laboratorium en om zorgvuldig met chemicaliën om te gaan.

Toch kan juist in deze werkervaring, je dagelijkse routine, een gevaar schuilen. Als laborant of onderzoeksmedewerker zie je door het veelvuldig gebruik van allerlei stoffen de gevaren niet meer, bewust of onbewust.

Je brein verhindert dat je risico’s goed inschat

Dat zit zo: ons brein zorgt ervoor dat we risico’s verkeerd inschatten. Dat is een onbewust proces en werkt voor de meeste mensen hetzelfde. Wees je op het lab dus goed bewust van de volgende drie ‘breingevaren’:

1. We volgen ons gevoel. Psycholoog Paul Slovic van de University of Oregon vroeg mensen om risico’s in te schatten en ontdekte dat ze zichzelf eerst de vraag stelden: ‘Wat voor gevoel heb ik hierbij?’ Riep het onderwerp veel schrik op, dan schatten ze het risico hoger in dan wanneer ze voor hun gevoel weinig te vrezen hadden. Je kunt je voorstellen dat je van een risicovolle chemische stof, waarmee je dagelijks werkt, de risico’s minder hoog inschat, dan van een minder gevaarlijke stof waar je nog nooit mee hebt gewerkt.
2. We zijn bang voor het onbekende. Psycholoog Norbert Schwarz van de University of Southern California liet studenten de veiligheid van tien (verzonnen) voedseladditieven beoordelen. Vijf van die namen lagen prima in het gehoor, zoals ‘magnalroxate’. De andere vijf waren heuse tongbrekers, zoals ‘hnegripitrom’. Vertalen we dit door naar het lab, dan zullen we een minder groot risico aan een chemische stof toekennen als we de naam vloeiend kunnen uitspreken (zoals DCM, zoutzuur en chroom-6). En dat is niet altijd terecht.
3. We denken alles onder controle te hebben. We hebben allemaal volop vertrouwen in ons eigen kunnen en het gevoel dat we alles onder controle hebben. Zelfs in situaties die compleet afhankelijk zijn van toeval, volgens socioloog James Henslin van Southern Illinois University. Hij ontdekte dat mensen harder met dobbelstenen gooien als ze hoge ogen willen en zachter als ze lage ogen nodig hebben. Een gevoel van controle is gezond, maar kan je ook laconiek maken, waardoor je toch eerder geneigd zult zijn om toch even dat appje te lezen, terwijl je aan het pipetteren of analyseren bent.

Inzichten voor veiliger werken op het laboratorium

De gechargeerde boodschap is simpel:

• houd je aan alle regels
• negeer je gevoel
• blijf alert voor het onbekende
• denk niet dat je alles onder controle hebt

Dat is natuurlijk niet werkbaar. Processen zijn deels onbewust en per definitie moeilijk te sturen. Wat kun je dan wel doen om zo veilig mogelijk te werken op het laboratorium en het risico op calamiteiten te verkleinen? Hieronder staan vier inzichten waar je wellicht nog niet bewust aan hebt gedacht.

Inzicht 1: Creëer een psychologisch veilige werkomgeving

Het is essentieel om samen met het team de verantwoordelijkheid voor veiligheid te nemen en te voelen. Leg daarom een sterke focus op het gemeenschappelijk creëren van een psychologisch veilige werkomgeving.

Een omgeving waarin men elkaar feedback kan geven en durft aan te spreken. Als er dan een keer met een bijtende stof buiten de zuurkast wordt gewerkt, wordt daar iets van gezegd en doet de ander er iets mee.

Inzicht 2: Gebruik de gezamenlijke verantwoordelijkheid

Maak gebruik van de gezamenlijke verantwoordelijkheid door projecten onder te verdelen binnen het laboratoriumteam. Verdeel je ‘ownership’ voor bijvoorbeeld de zoektocht naar nieuwe en gebruiksvriendelijkere verpakkingen of veiliger chemische alternatieven onder het team.

Ergens een individuele verantwoordelijkheid voor dragen en je vorderingen in een team kunnen delen, is goed voor de eigenwaarde. En minstens zo belangrijk als het hebben van de juiste kennis en kwaliteiten. Gebruik dit met zijn allen.

Inzicht 3: Herhaal kennis over risico’s vaker en uitdagender

Om veilig te werken op het laboratorium is het van belang dat alle werknemers de kennis uit de risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) of het risicomanagementsysteem kunnen toepassen. Stel jezelf eens de vraag hoe deze bij jullie wordt ingezet. Kent iedereen de inhoud echt of wordt het document slechts gebruikt als kastvulling?

Goed risicomanagement kenmerkt zich door een continue controle, aanpassing en sturing. Dit vraagt om training en – belangrijker nog – herhaling. Want we onthouden informatie een stuk slechter dan we vaak denken. Volgens de vergeetcurve van Ebbinghaus zijn we 80% van onze nieuw aangeleerde kennis binnen dertig dagen alweer vergeten.

Maar als informatie herhaald en geoefend wordt, reageert het brein anders. Hak trainingen daarom in kleine stukjes, bedenk een wekelijkse oefenvraag uit de praktijk of maak een leuke Kahoot! over de risico’s op het laboratorium.

Inzicht 4: Kies de juiste indeling en inrichting voor het lab

Ga eens met alle laboratoriummedewerkers om tafel voor een gesprek over de indeling en inrichting van het lab. En luister dan vooral naar stagiaires en nieuw personeel; zij profiteren van een frisse blik.

Als je al jaren op hetzelfde lab werkt, zijn vaste ‘loopjes’ en routines behoorlijk ingesleten en vraag je je niet dagelijks af of jouw werkruimte handig is ingericht. Deze gewenning vormt een blinde vlek voor efficiëntie én veilig werken.

Veel laboratoriumprocessen zijn gericht op één specifieke workflow, terwijl je voor diverse bepalingen vaak dezelfde gassen, tafelaansluitingen, vriezers, stoven of koelkasten kunt gebruiken. Kijk eens kritisch naar de indeling op jullie laboratorium of schakel hier een externe partij voor in.

Zo heeft KuiperCompagnons de ontwerpmethode ‘Intelligent Generic Lab Optimization’ (IGLO) opgezet om laboratoria zo efficiënt mogelijk in te richten door processen in repeterende clusters op te stellen.